70483

 

II  

 

14/06/2021  

 

Yr Hen Neuadd Farchnad  

 

Gwynedd  

Ffestiniog  

 

Blaenau Ffestiniog  

269785  

345941  

 

Ar ochr Dde-orllewin eglwys y plwyf ac yn union i’r Gogledd o’r rheilffordd.  

Sifil  

 

Daeth Blaenau Ffestiniog i fodolaeth fel tref oherwydd datblygiad y chwareli llechi yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Tyfodd y dref yn araf yn ystod hanner cyntaf y ganrif, ond rhwng tua 1860 a 1880 datblygodd yn gyflym, ac yn ystod y cyfnod hwn y dechreuodd ystyried ei hun fel tref ddiwydiannol go iawn gydag adeiladau i brofi hynny. Mae’r neuadd farchnad yn brawf o uchelgais y dref wrth iddi dyfu yn ystod y cyfnod hwn: cafodd ei hadeiladu yn gyntaf ym 1861-4 ar dir wedi’i roi gan Mrs Oakley, gan adeiladwr lleol, Owen Roberts o Ddolgarregddu, i gynlluniau wedi’u llunio gan Owen Morris o Borthmadog. Cafodd yr adeilad ei ail-lunio a’i ehangu ychydig wedi hynny (yn gynnar yn yr 1880au o bosib). Hwyrach nad yw’r trefniant gogleddol sy’n dal i fodoli yn rhy annhebyg i’r adeilad gwreiddiol, gyda maint a chymeriad y trefniant polygonaidd mwy yn adlewyrchu i raddau helaeth y cyfnod diweddarach.  

Mae prif floc y neuadd farchnad yn cynnwys trefniant uchel 2-lawr wedi’i alinio o’r gogledd i’r de, gyda bloc polygonaidd cymhleth yn estyn allan i’r gorllewin iddo. Trefniant 2-lawr is i’r gogledd. Gwaith rwbel wedi’i fras-haenu yw gwaith yr 1860au; gwaith carreg gydag wyneb-craig yw gwaith yr 1880au. Y toeon drwyddi draw yn llechi, gyda theils crib teracota i drefniant yr 1880au, sydd â bargodion brics dentinol i weddluniau’r gorllewin. Yr agoriadau wedi’u byrddio i fyny i raddau helaeth pan archwiliwyd ym mis Mawrth 2020, ond y rhan fwyaf o fanylion y gwaith coed gwreiddiol wedi’u colli. Mae 5 bae i weddlun dwyreiniol y prif floc, y 3 bae canol yn sefyll yn nes ymlaen dan do hanner-talcennog sy’n estyn allan o’r brif linell-do, wedi’u hychwanegu, o bosib, i brif drefniant adeilad yr 1860au. Mae i’r estyniad hwn dair mynedfa ac un ffenestr i’r llawr gwaelod, 2 ffenestr uwchben. Yn y bae allanol chwith sydd wedi’i adeiladu o rwbel mae mynedfeydd yn y ddau lawr, gyda’r drysau dwbl gwreiddiol yn yr uchaf o’r ddau (o’r tu mewn gellir gweld uwch-ffenestr un paen â’i golau o’r ymylon). Y talcen gwrthdro i’r de sy’n edrych dros y rheilffordd hefyd wedi’i adeiladu o rwbel, gyda 2 ffenestr ar bob llawr (un wedi’i blocio). Mae cyswllt wedi’i adeiladu o rwbel i’r trefniant gogleddol ar y dde, gyda mynediad a ffenestr wedi’i blocio uwchben. Mae’n bosib bod hwn hefyd yn rhan o adeilad gwreiddiol yr 1860au. Adain bolygonaidd yn mynd i gyfeiriad y gorllewin gydag ymestyniad polygonaidd pellach yng nghanol ei gweddlun gorllewinol. Rhan o ail gyfnod y gwaith, tua 1880, yw hyn i gyd. Mae to’r ymestyniad hwn yn llithro i fyny i do pafiliwn bychan wedi’i orchuddio gan fratishwaith haearn bwrw. Agoriadau gyda bwâu cylchrannau bas i’r llawr gwaelod, bwa crwn uwchben. Pâr o ffenestri i lawr cyntaf y bae sy’n ymestyniad, gyda balconi addurnol bychan o haearn bwrw yn cael ei gynnal gan gorbelau carreg o danynt. Pâr o ffenestri i’r llawr gwaelod, a mynediad i’r gwrthdro llaw chwith. Mynedfeydd mawr gyda bwâu pen-crwn yn onglau ceimion yr adain bolygonaidd, manylion gwaith haearn addurnol yn goroesi mewn un ohonynt fel ffenestr linter. Dwy fynedfa ychwanegol i’r chwith yn y prif drefniant, ac un arall i fyny grisiau llechfaen gyda gweddillion canllaw mewn bloc bychan yn yr ongl rhwng y prif drefniant a’r adain bolygonaidd. Mae i’r trefniant gogleddol isaf ffrynt 4-ffenestr yn wynebu’r gogledd. Pâr o ffenestri codi yn y llawr uchaf, ffenestri wedi’u hailosod yn y llawr isaf a mynedfa i’r chwith o’r canol dan uwch-ffenestr (wedi’i bordio i fyny pan archwiliwyd, Mawrth 2020). Mynedfa ychwanegol yn y talcen gorllewinol, y drws a’i ffrâm wedi’u mowldio’n addurnol, gyda ffenestr gyfochr a 2 ffenestr uwchben, i gyd wedi’u hailosod mewn agoriadau a oedd fwy na thebyg yn wreiddiol. Mynedfa isel sydd i’r talcen dwyreiniol gyda ffenestr godi uwchben i’r chwith, ac agoriad wedi’i flocio i’r dde.  

Un gofod mawr sydd i ddau lawr neuadd y farchnad, ac mae felly’n symlach nag mae’r cynllun cymhleth sydd i’w weld o’r tu allan yn awgrymu. Welydd o gerrig rwbel amlwg. Yn y llawr gwaelod mae pedair rhes o golofnau haearn bwrw yn cynnal y trawstiau hir sy’n dal y llawr cyntaf. Yn y cornel de-orllewin mae grisiau coes-ci gyda balwstrau wedi’u turnio (allan o gyrraedd adeg yr archwilio). Mae’n amlwg y byddai’r llawr uchaf yn cael ei defnyddio fel theatr ac mae gweddillion bwa prosceniwm eliptig mewn plastr a choed yno o hyd. Mae i’r to 2 fae â gogwydd dwyrain-gorllewin gyda 5 bae ar onglau sgwâr iddo. Fframwaith to cymhleth gyda chyplau brenhinbost a banonbost â chroeslathau ar oleddf o binwydd Baltig o faintioli anarferol o fawr; trawstiau agos at ei gilydd. Mae’r to hefyd wedi’i gryfhau gan rodiau cyswllt haearn. Yn nhrefniant y gogledd mae’r waliau wedi’u hwynebu yma ac acw â rwbel wedi’i beintio’n wyn. Mae wedi’i rannu yn 3 uned anghyfartal, gyda grisiau a landin yn llenwi’r uned ganol. Mae un lle tân yn y llawr gwaelod, a llefydd tân yn nwy brif ystafell y llawr uchaf, i gyd â linteli mawr llechfaen. Mae i’r grisiau syth ganllawiau pren wedi’u hailosod, a therfynau tu uchaf wedi’u mowldio. Mae balwstrad y landin yn debyg.  

Wedi’i rhestru ar gyfrif ei diddordeb pensaernïol a hanesyddol fel neuadd farchnad fawr a nodweddiadol a oedd yn ymgorffori uchelgeisiau masnachol Blaenau Ffestiniog wrth iddi ddod i amlygrwydd fel un o drefi diwydiannol pwysicaf Cymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.