87813

 

II*  

 

17/12/2020  

 

Ffermdy Pen-y-Graig, gan gynnwys waliau cysylltiedig yr ardd  

 

Sir Ddinbych  

Llanfair Dyffryn Clwyd  

Ruthin  

Pentre-celyn  

313149  

352673  

 

Gellir ei gyrraedd trwy ddilyn trac fferm preifat ar ochr orllewinol yr A525, tua 2.8 cilometr i'r de de-orllewin o Llanfair Dyffryn Clwyd.  

Amaethyddiaeth a Chynhaliaeth  

Ôl-ganoloesol/Modern  

Mae darnau o drawstiau nenfforch sydd yn waliau'r tŷ yn cynrychioli tŷ cynharach o'r cyfnod canoloesol diweddar. Cafodd ei ailadeiladu, a'i adeiladu'n uwch gan ddefnyddio cerrig yn yr ail ganrif ar bymtheg, gyda simnai wedi'i mewnosod. Ychwanegwyd adain gefn ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, a ddangosir ar Fap Degwm 1839 Llanfair Dyffryn Clwyd, ac yna ychwanegwyd adain llaethdy a phenty golchdy yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Dangosir yr ychwanegiadau hyn ar fap OS 1880, sydd hefyd yn dangos chwarel yn union i'r de o'r fferm, sef ffynhonnell y cerrig adeiladu mae'n debyg.  

Ffermdy wedi'i adeiladu o galchfaen rwbel o dan do llechi serth wedi'i adnewyddu, gyda simnai carreg rywiog uchel i'r dde o'r canol, a simnai plastr garw ar y chwith a simnai carreg rywiog ym mhen pellaf y brif adain gefn. Mae'n cynnwys prif res gyda phentai yn erbyn y talcenni, a dwy adain gefn, y brif adain gynharach ar ochr chwith (gorllewinol), ac adain ddiweddarach y llaethdy ar yr ochr dde (dwyreiniol). Ac eithrio'r tu blaen, mae'r ffenestri wedi'u disodli gan mwyaf gan ffenestri adeiniog modern yn yr agoriadau gwreiddiol, sydd naill ai o dan y bondo neu o dan linteli pren. Mae gan y tu blaen deheuol 4-ffenestr o'r ugeinfed ganrif gyda brics gwyn o'u cwmpas o dan dalcenni'r llawr uchaf, gyda ffenestri adeiniog pren newydd sydd â 2 a 3 cwarel. Mae'r fynedfa, i'r dde o'r canol, mewn cyntedd brics o'r un dyddiad â'r ffenestri, gyda drws modern. Wedi'i osod yn bellach yn ôl yn erbyn y talcen chwith (dwyreiniol) mae sied frics o dan do sment asbestos rhychiog penty. Mae'r talcen ei hun wedi'i rendro â sment ac mae ffenestr dau gwarel ar y llawr uchaf. Wedi'i osod yn bellach yn ôl ar yr ochr dde (dwyreiniol) mae hen olchdy penty, sydd â drws astellog o dan ben segmentol brics. O'i flaen, yn nhalcen y brif res, mae ffenestr yn lle hen fwlch drws wedi'i gau, ac uwchben y darn croes ffenestr 2 gwarel yn y talcen. Y tu ôl i'r golchdy mae penty arall am y pared ag adain y llaethdy, sy'n estyn ychydig ymhellach. Mae adain y llaethdy'n ddeulawr ond yn is na'r brif res, ac yn ei thalcen mae ganddi ffenestri 2 gwarel. Roedd yr adain hon yn rhannol guddio ffenestr ar lawr uchaf y brif res, stribed eang gyda mwliynau pren a chyda phanel gwydr yn unig wedi'i ychwanegu o'i flaen. Rhwng adain y llaethdy a'r brif adain gefn mae penty ffwrn fara isel yn y brif res. Mae'r brif adain gefn yn uwch na'r prif dŷ. Mae ganddi fynedfa ar wahân ar yr ochr orllewinol, er mai dim ond drws astellog di-nod o dan ben segmentol sydd yno. I'r chwith o'r drws mae ffenestr 2 gwarel sy'n rhoi golau i'r grisiau, ac ymhellach i'r chwith mae drysau Ffrengig metel a ychwanegwyd tua diwedd yr ugeinfed ganrif. Mae un ffenestr 2 gwarel o dan y bondo yn y llawr uchaf hefyd. Mae gan y wal ddwy ffenestr gyferbyn sy'n wynebu'r dwyrain ffenestri o dan bennau segmentol brics yn y llawr isaf ac o dan y bondo yn y llawr uchaf. I'r dde (dwyrain) o'r adain gefn mae un ffenestr gefn yn y brif res. Mae waliau cerrig rwbel ynghlwm wrth wal flaen y tŷ, sy'n creu blaengwrt cul iawn. Mae wal ardd arall ynghlwm wrth yr ongl gefn yn y talcen ar yr ochr chwith.  

Mae gan ran ail ganrif ar bymtheg y tŷ gynllun mynedfa-cyntedd 3 uned sy'n cynnwys neuadd, cegin a pharlwr, gyda llefydd tân cefn wrth gefn, yr ychwanegwyd yr adenydd a'r pentai ato'n ddiweddarach. Yn y llawr isaf mae lloriau slabiau llechi drwyddo draw, ac eithrio'r ystafell ymolchi yn yr adain gefn. Yn waliau'r neuadd, y gegin a'r cyntedd mynediad mae darnau o lafnau nenffyrch sy'n awgrymu tŷ cynharach â thri rhaniad o leiaf. Mae gan y tair ystafell a'r cyntedd mynediad yn y rhan o'r tŷ o'r ail ganrif ar bymtheg nenfydau distiau trawst gyda phennau grisiog ar y distiau a'r trawstiau, ond mae'n ymddangos bod eu trefniant wedi'i ddylanwadu gan leoliad yr hen drawstiau nenfforch. Yn y neuadd mae trawstiau croes, ac mae un ohonynt nesaf at y lle tân lle mae'n cael ei gynnal ar gorbel carreg. Yn y gegin a'r parlwr mae trawstiau asgwrn cefn, er bod y trawst asgwrn cefn olaf wedi'i gysylltu â thrawst croes cynharach sy'n gysylltiedig â thrawst nenfforch. Yn y neuadd mae lle tân o dan lintel pren, ac yn y mur gogleddol mae hen ffenestr wedi'i chau. Mae rhan o sgrin postyn-a-phanel wedi goroesi, gan wahanu'r neuadd oddi wrth y parlwr, sydd â 2 fwlch drws, un gwreiddiol gyda drws astellog a cholfachau strap, y llall yn fodern. Mae'r drws gwreiddiol yn agor i risiau syth ag ochrau caeedig y tu ôl i'r sgrin, ac wedi'u cuddio oddi wrth y parlwr y tu ôl i bared â ffrâm bren. Mae gan y parlwr le tân haearn bwrw o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg mewn ffrâm bren banelog. Mae gan y ffenestr gefn yn y parlwr gilfach gyfagos, a gynlluniwyd yn ôl pob tebyg ar gyfer caead llithro dros y ffenestr. Yn y gegin mae lintel pren dros y lle tân, a'r tu mewn iddi mae ffwrn fara â drws haearn bwrw. Mae grisiau yn y gegin hefyd, sy'n risiau syth gyda handlenni ar y brig, gyda phost ystlys a chanllaw syml. Mae grisiau o'r neuadd yn arwain i fyny i'r brif adain gefn, sydd wedi'i rhannu'n brif ystafell, ystafell ymolchi a neuadd risiau yn y llawr gwaelod. Yn y brif ystafell mae lle tân haearn bwrw o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, gyda theils o fewn ffrâm lechen. Mae yna nenfwd distiau trawst llawen uchel. Darperir mynediad i'r llawr cyntaf gan risiau syth ag ochrau caeedig, sydd â drws panel i gwpwrdd o dan y grisiau. Yn adain y llaethdy, sydd wedi'i rhannu'n 2 uned erbyn hyn, mae silffoedd llechi o amgylch y waliau ac roedd mynediad i'w llawr uchaf drwy ddringo ysgol (ni archwiliwyd yr ystafell uchaf hon). Mae gan y golchdy lawr brics. Yn y llawr uchaf, yn yr ystafell uwchben y neuadd mae lle tân sydd â lintel pren, ac uwch ei ben mae trawst to gyda thrawstiau coler wedi'u gosod ar ei ben, ac mae'r isaf yn cael ei gynnal gan gorbelau carreg uwchben y lle tân. Mae ffrâm bren i'w gweld yn y pared rhwng yr ystafell uwchben y neuadd a'r ystafell uwchben y parlwr, sydd hefyd yn cynnwys drws astellog gwreiddiol gyda cholfachau strap. Yn yr ystafell uwchben y parlwr mae yna falwsterau syml o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg a chanllaw ar ben y grisiau. Uwchben mynedfa'r cyntedd mae coridor byr sy'n arwain o ben grisiau'r gegin. Yn yr ystafell uwchben y gegin mae'r grisiau'n cael eu cuddio gan bared plastr, gyda'r arysgrif JW:EB/1775 wedi'i baentio arno. Mae'r simnai garreg yn yr ystafell hon wedi'i chuddio gan bared â ffrâm bren, sydd hefyd yn dwyrannu ffenestr lydan yn y wal gefn sydd â mwliynau diemwnt pren, y mae rhai ohonynt wedi'u eu cuddio y tu allan gan adain y llaethdy. Mae'n debyg bod gan y ffenestr yn y talcen gilfach ar ei hochr chwith ar gyfer caead llithro gwreiddiol fwy na thebyg. Mae'r llawr cyntaf uwchben y brif adain gefn wedi'i rannu'n ddwy ystafell ac ystafell ymolchi. Mae lle tân yn y talcen cefn, sy'n haearn bwrw mewn ffrâm bren.  

Mae wedi'i restru fel gradd II*, fel tŷ o'r ail ganrif ar bymtheg sydd wedi'i gadw'n dda, gyda gwreiddiau cynharach ac a ehangwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sy'n arbennig o nodedig am gadw ffurf y cynllun mewnol a chyfoeth o fanylion o'r ail ganrif ar bymtheg, y ddeunawfed ganrif a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.