87873

 

II  

Amddiffyniad Dros dro  

 

 

Eglwys Gatholig Crist y Brenin, gan gynnwys waliau’r blaen-gwrt, clwyd a phileri clwyd  

 

Powys  

Builth  

 

 

303526  

251117  

 

Ar ochr Ogleddol Ffordd y Garth (A483) gyferbyn â’r cae criced.  

Crefyddol, Defodol ac Angladdol  

Modern  

Adeiladwyd ym 1952-3 yn y dull Celfyddyd a Chrefft Romanésg diweddar o dan arolygiaeth y Tad J B O’Connell, offeiriad y plwyf ac ysgolhaig litwrgaidd o fri. Nid oedd eglwys nac offeiriad Catholig yn ardal Llanfair-ym-Muallt yn y canolbarth ar ddechrau’r G20. Byddai offeiriaid ar ymweliad yn cynnig eu gwasanaeth yn achlysurol, ond nid oedd offeiriad parhaol tan 1907 pan ddaeth y Tad Patrick Kane i breswylio yn Llanfair-ym-Muallt. Roedd yn 1936 cyn i’r offeren gael ei dathlu am y tro cyntaf yn Llanfair-ym-Muallt, mewn ystafell yng Ngwesty’r Crown a wnaed wedi hynny yn gapel. Ym 1944 cymerwyd capel a chenhadaeth Llanfair-ym-Muallt drosodd gan y Tad (Canon) J B O’Connell, ysgolhaig litwrgaidd o fri a oedd â diddordeb arbennig yn nyluniad a threfniant eglwysi. Er bod y plwyf trefol yn cynnwys ardal eang, dim ond cynulleidfa fechan o Gatholigion oedd ar y pryd, ond er hynny llwyddodd O’Connell i sicrhau cymunrodd o £6,000 gan y Ficer Cyffredinol Mgr George Nightingale ar gyfer adeiladu eglwys newydd. Cafwyd plot ar gyfer yr eglwys newydd ar safle ar hyd Ffordd y Garth, a oedd yn cael ei datblygu’n gyflym yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel. Gwnaed y dyluniadau gan y pensaer T Edmund Rees o Messers Johnson, Richards & Rees o Ferthyr Tudful (ef hefyd a ddyluniodd Lyfrgell Carnegie ym Merthyr Tudful, cyf. 11442) gyda’r Messers F Morris of Hereford yn gyfrifol am yr adeiladu. Gosodwyd y garreg sylfaen gan yr Esgob Petit ar 16 Gorffennaf 1952 ac agorwyd eglwys Crist y Brenin ar 21 Mai 1953. Cerfiwyd y groes sydd uwchben y porth mynediad gan Francis Leech o Layton & Leech, seiri maen o Gaergrawnt. Oherwydd ei arweiniad yn sefydlu eglwys Crist y Brenin, mynychodd y Tad O’Connell wedi hynny nifer o ddigwyddiadau rhyngwladol ar litwrgi, gan gynnwys Cyngor y Fatican, fel ‘peritus’ (sylwedydd arbenigol) a chyhoeddodd ei syniadau ar ddyluniadau a dodrefnu eglwysig. Roedd o’r farn y dylai unrhyw newyddbeth yn nyluniad eglwys gael ei dymheru gan draddodiad, gyda phwyslais ar drefnusrwydd a harmoni gweledol. Ei waith mwyaf nodedig yw The Celebration of Mass: A Study of the Rubrics of the Roman Missal (1956), ac ef hefyd a ysgrifennodd y gwaith a argraffwyd yn eang, Church Building and Furnishing: The Church’s Way (1955). Mae eglwys Crist y Brenin yn ymgorfforiad o’i agwedd at gynllunio eglwysig. Er nad yw’r eglwys yn torri tir newydd nac yn flaengar o ran ei threfniad - mae’n rhagddyddio’r newidiadau a ddaeth i fod wedi Ail Gyngor y Fatican – mae’n bwysig oherwydd ei chysondeb, ei sylw i fanylion a’i chynllun cyfan gwbl ystyriol. Mae ynddi lawer o bethau tebyg i eglwys restredig Gradd II Y Gwaredwr Sanctaidd, Sant Wulstan a Sant Eadburga yn Pershore, Sir Gaerwrangon a adeiladwyd ym 1958-9 i gydweithiwr O’Connell, eglwys arall wedi ei hystyried yn ofalus ond fel arall yn draddodiadol a syml ei dyluniad. Byddai O’Connell, ynghyd â litwrgydd arall, y Tad James Crichton o Pershore, yn cynghori’r Tad Cunnane ar ddyluniad Cysegrfa Mair y Tapr, yng Nghysegrfan Genedlaethol Cymru yn Aberteifi. Mae trefniad y Gysegrfa wedi ei newid, a’r allor (wedi gwaredu ei phileri cefnlen a riddel, ond wedi cadw ei chanopi pren) wedi ei gwthio yn erbyn y wal Ddwyreiniol, ac allor newydd wedi ei gosod yn 2003 i nodi hanner canmlwyddiant yr eglwys. Fel arall, nid yw’r eglwys wedi newid rhyw lawer.  

Eglwys, dull Celfyddyd a Chrefft Romanésg. Yn sefyll yn ôl o Ffordd y Garth gyda blaen-gwrt wedi ei ran balmantu â wal derfyn frics, clwyd a phileri clwyd. Wedi ei hadeiladu o frics coch gwan mewn dull-clymu Ffleminaidd, to panteiliau wedi eu gosod ar fondo dwfn gyda chonglfeini teils. Ffenestri cul pennau crwn, gwydro clir gyda chwareli bychain hirsgwar. Bwtresi ar ogwydd i’r ochrau a’r porth. Corff yr eglwys yn llydan ond heb eiliau, porth Gorllewinol, seintwar a chysegrfeydd to gwastad wedi eu gosod i lawr o dan y prif do ar y pen Dwyreiniol. Y tu blaen Gorllewinol yn sefyll yn ôl o Ffordd y Garth, porth â tho ar oleddf yn estyn allan, drws bwaog crwn mewn tair rhan. Pâr o ffenestri ar bob ochr uwchben croes garreg (ar ôl Eric Gill) cerfwedd ac arni arysgrif REGNAVIT A LIGNO DEVS (Mae Duw wedi teyrnasu oddi ar bren). Bwtresi i gorneli blaen y porth. Ochrau 4-bae gyda ffenestri mewn parau i’r bae cyntaf a ffenestri triphlyg i’r gweddill. Bwtresi rhwng pob bae. Ffenestri mewn parau i’r cysegrfeydd a ffenestri mewn parau ar lefel uwch i bob ochr o’r seintwar. Y brif wal Ddwyreiniol yn wag. Ymestyniad to gwastad pellach ar y pen Dwyreiniol gyda drws astellog yn y wal Ddeheuol a ffenestri sengl yn y wal risiog Ddwyreiniol.  

Porth mynediad cul yn arwain i gyntedd pren gyda drysau wedi’u rhan-wydro i bob ochr. Y tu mewn yn cynnwys gofod sengl mawr gyda llawr gwaith parquet, waliau wedi’u plastro a nenfwd crwm. Bedyddfa yn y gornel Gogledd-orllewinol, bedyddfaen garreg wythonglog wedi ei hamgáu gan reiliau haearn gyr, eu pileri riddel wedi eu cymryd o’r uchel-allor wreiddiol. Cysegrfa’r pen Dwyreiniol i fyny un gris. Yr uchel-allor wreiddiol, wedi ei gosod yn ôl, a’r flaen-allor fodern (2013) gyda chanopi derw a cholomen euraid (wreiddiol) uwchben. Pisgina carreg yn y wal ar yr ochr Ddeheuol. Dodrefnu a gwaith coed o ansawdd uchel ac yn cynnwys Gorsafoedd y Groes o waith y Fonesig Werburg Welch OSB (disgybl i Desmond Chute ac Eric Gill), cyffesgell yn y gornel Ogledd-orllewinol, cerflun o Grist y Brenin uwchben yr uchel-allor, y ddau gan Charles Victor Gretner, cerfiwr pren o Henffordd ac wedi eu creu ar gyfer capel cynharach. 2 gerflun derw o Sant Joseff a'r Forwyn Fair gan Francis Leech yn ystlysu’r gysegrfa. Cadeiriau gwreiddiol.  

Wedi ei chynnwys oherwydd ei diddordeb pensaernïol arbennig yn ogystal ag fel eglwys Gatholig o’r cyfnod ôl-ryfel ag iddi lawer o fanylion. Mae ei chymeriad pensaernïol yn ddirodres, yn mynegi syniadau ei sefydlydd, a’r bwriad i godi adeilad eglwysig a fyddai’n cael ei ystyried yn gydnaws. Mae wedi goroesi fwy neu lai yn gyfan ac yn cadw amrediad o ffitiadau a dodrefn gwreiddiol o ansawdd uchel. Mae hefyd o ddiddordeb hanesyddol arbennig oherwydd ei chysylltiad â’r Tad O’Connell, awdur ac ysgolhaig litwrgaidd pwysig. Mae'r strwythur hwn yn destun Gwarchodaeth Interim o dan Ddeddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990. Mae'n drosedd difrodi'r strwythur hwn a gallwch gael eich erlyn. I gael rhagor o wybodaeth am Warchodaeth Interim, ewch i'r dudalen 'Hysbysiadau statudol' ar wefan Cadw. I gael rhagor o wybodaeth am y strwythur hwn, neu i roi gwybod am unrhyw ddifrod, cysylltwch â Cadw.