87903

 

II  

 

27/03/2025  

 

Eglwys Gatholig Crist y Brenin  

 

Conwy  

Kinmel Bay and Towyn  

Tywyn  

Tywyn  

297727  

379180  

W  

Ar ochr Orllewinol Ffordd y Gors, gyferbyn â Llys Glyndwr, y tu ôl i reiliau a chlwydi cyfoes.  

Crefyddol, Defodol ac Angladdol  

Modern  

Eglwys Gatholig o 1973-74 gan bractis pensaernïol Bowen Dann Davies (BDDP), gyda Bill Davies fel y partner oedd â chyfrifoldeb ac I G Davies fel pensaer y prosiect. Y contractwyr oedd Anwyl Construction. Cost yr adeiladu oedd £30,000. Mae Towyn wedi ei leoli i’r gorllewin o afon Clwyd ar dir aber isel a gafodd ei ddraenio gan Ddeddf Seneddol ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif. Erbyn 1949, pentref bychan gwasgaredig oedd yno o hyd, ond dros y ddau ddegawd nesaf, tyfodd yn gyflym wrth i dir rhad gael ei brynu ar gyfer cabanau gwyliau a pharciau carafanau yn ogystal â chartrefi parhaol. Adeiladwyd Crist y Brenin i ddiwallu anghenion y boblogaeth gynyddol ond hynod dymhorol hon. Tyfodd practis y brodyr Bowen o Fae Colwyn ar sail tai preifat wedi’u dylanwadu gan arddulliau ffug-Duduraidd a’r mudiad Celf a Chrefft yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd. O 1950 ymlaen, roedd Stewart Powell Bowen wedi datblygu’r practis gyda chynlluniau tai cyhoeddus ar raddfa fwy. Roedd hefyd yn coleddu Moderniaeth bensaernïol gyda gweithiau nodedig fel y tai yn Heol Pen y Bryn, Bae Colwyn (gweler Adeilad Rhestredig 87759). Ffurfiwyd Partneriaeth Bowen Dann Davies (BDDP) ym 1970 gydag un o benseiri addawol Stewart Bowen, William Davies, yn bartner ynghyd â Frank Dann, gynt o bractis PM Padmore yn Llanfairfechan. Daeth diddordebau’r partneriaid yn arddulliau a deunyddiau brodorol gogledd Cymru, a oedd bob amser yn bresennol yn eu gwaith, yn fwy amlwg, gan ennill clod gan feirniaid yn y 1970au. Roedd canllaw dylunio ar gyfer y practis ym 1982 yn datgan: “The quality of our landscape and our relatively severe climate deserve architectural solutions which will continue to provide valid and recognisable regional form … while accepting economical modern materials.” Towyn oedd yr ail o dair eglwys Gatholig ryfeddol a gynhyrchwyd gan Stewart Bowen a Phartneriaeth Bowen Dann Davies (BDDP) rhwng 1964 a 1976, cyfnod o arbrofion beiddgar mewn pensaernïaeth eglwysig yn dilyn Ail Gyngor y Fatican. Y gyntaf oedd Eglwys Gatholig Ein Harglwyddes o Lourdes, Benllech (1964-5, gweler Adeilad Rhestredig 87908) gan Bowen, gyda Bill Davies yn cyfrannu’r holl waith pensaernïol. Dilynwyd hi gan Eglwys Crist y Brenin yn Nhowyn ym 1973-4, ac yn olaf cwblhawyd Eglwys Sant Illtud yn nhref gyfagos Rhuddlan ym 1976 (gweler Adeilad Rhestredig 87906). Mae’r tair eglwys hyn yn wahanol iawn o ran golwg, ond mae pob un yn rhannu cyfres o syniadau pensaernïol sy’n cyfuno natur ranbarthol hollbwysig BDDP gyda syniadaeth cynllunio eglwysi’r Symudiad Litwrgaidd yn y cyfnod ar ôl y rhyfel. Yn gyntaf, maen nhw’n defnyddio gofodau modiwlaidd, wedi’u mynegi’n allanol, fel bod yr eglwysi’n gallu addasu’n hawdd i’r amrywiadau eang o ran maint y gynulleidfa yn sgil diwydiant twristiaeth tymhorol gogledd Cymru. Yn ail, maen nhw’n ceisio cytgord â’u tirwedd a’r bensaernïaeth drefol o’u cwmpas drwy adeiladwaith isel a dewis o ddeunyddiau cydnaws. Yn olaf, maen nhw’n nodedig am ddefnyddio toeau anghymesur i gipio golau naturiol er mwyn pwysleisio’r allor yn fewnol. Dioddefodd yr eglwys fân ddifrod a chafodd ei hatgyweirio wedi i amddiffynfeydd môr Towyn gael eu torri ym 1990.  

Eglwys yn y dull brodorol modernaidd cysylltiedig yn arbennig â phractis Bowen Dann Davies (BDDP), wedi ei datblygu mewn ymateb i dirlun a hinsawdd Gogledd Cymru. Mae agweddau nodweddiadol y dull sydd i’w gweld yn cynnwys amlinellau isel, toeau sy’n ymestyn a chynllun cymhleth. Nodwedd drawiadol y cynllun yw ei hyblygrwydd i ymateb i faint cyfnewidiol y gynulleidfa: mae’r prif ofod yn cynnwys neuadd y gellir ei thrin fel ymestyniad i gorff yr eglwys, ac mae drysau ar yr ochr Dde yn caniatáu i addolwyr gymryd rhan yn yr Offeren o’r tu allan. To ar oleddf serth gyda theils concrid sy’n cyd-gloi, brics lliw mêl, ffenestri panel mawr a drysau gyda fframiau pren. Cynllun hirsgwar, y tri phrif floc o’r dwyrain i’r gorllewin yn camu allan, y bloc culaf gyda tho goleddf sengl yn y dwyrain, gyda phaneli pren llorweddol ar ei ochr ddeheuol dros ffenestr rhimyn i’r gysegrfa. Mae cornel fwyaf gorllewinol y to yn gorwedd ar biler brics sy’n codi o wal ardd isel wedi’i chysylltu ar ei phen pellaf i sied gyda tho goleddf sengl yn yr un deunyddiau â’r eglwys. Toeau hir isel, yn cyrraedd i lawr at uchder y frest tua’r dwyrain ar yr ochr ogleddol, gyda’r claeruchdwr wedi’i gwthio uwchben llinell y prif fondo i roi claeruchdwr dros y gysegrfa. Mynedfa a ffenestri yn y gweddluniau hir yn cael eu cysgodi gan ymestyniad o’r bondo. Gerllaw’r mynediad mae tŵr rhwyllog pren sy’n sefyll ar ei draed ei hun, gyda chroes ar ei ben, yn uchel uwchben yr eglwys, gyda thri phostyn o uchder amrywiol gyda thopiau peflog ar oleddf tuag i mewn, o bosibl wedi’u hysbrydoli gan feindwr concrit Cadeirlan Clifton, Bryste, a gwblhawyd ym 1973 (Adeilad Rhestredig 1271209).  

Y trefniadau mewnol o frics brown golau noeth, nenfwd a thrawstiau hydredol i gyd wedi’u gorchuddio ag estyll pren. Mae’r tu mewn wedi’i oleuo’n dda o’r gweddluniau hir a’r claeruchdwr, ac mae iddo gymeriad domestig anffurfiol, yn cael ei ategu gan y gallu i gysylltu corff yr eglwys â’r neuadd. Prif fynedfa i’r neuadd drwy narthecs bach gyda chawg dŵr sanctaidd o lechen. Corf yr eglwys wedi’i garpedu yn ymgorffori ystlys lydan, gyda baeau storio panelog pren ar yr ochrau ar gyfer seddi symudadwy wedi’u gosod o dan lethr isaf y to. Eil wedi’i goleuo gan baneli gwydrog tal a chul ar lefel y llawr o boptu lle mae wal y dwyrain yn camu allan. Y gysegrfa heb ei dylunio’n ofodol: yn hytrach mae’n ffurfio llwyfan o deils wedi ei godi gam yn uwch na chorff yr eglwys. Mae’r fedyddfan a’r allor ar y llwyfan hwn: mae sylfeini brics i’r naill a’r llall gyda llechi Cymreig gloyw uwchben. Darllenfa syml o bostyn dur. Gorsafoedd y Groes wedi eu gosod yn uchel ar drawst hydredol sy’n nodi’r rhaniad rhwng corff yr eglwys a’r eil i’r de. Mae dau bostyn pren a rheiliau llenni yn cael eu defnyddio i rannu’r neuadd oddi wrth gorff yr eglwys yn ôl yr angen. Er na adeiladwyd y mur rhannu a fwriadwyd yn y gyffesfa, mae ganddi ddwy fynedfa, un o gefn y neuadd ac un arall o’r rhodfa. Mae’r rhodfa o’r fynedfa hefyd yn arwain i’r gysegrfa, cegin (gydag agorfa weini i’r neuadd), boelerdy a thoiledau.  

Wedi ei chynnwys oherwydd ei diddordeb arbennig fel enghraifft hardd o eglwys Gatholig ar ôl y rhyfel yng Nghymru, a gwaith Bill Davies a Phartneriaeth Bowen Dann Davies. Yr idiom brodorol modernaidd yr oedd y Bartneriaeth yn bennaf gysylltiedig â hi, wedi ei chyfuno â syniadau diwygiadol Ail Gyngor y Fatican, yn cael eu harddangos yn hyfryd mewn adeilad sy’n hynod sensitif i’w dirwedd a’i gyd-destun cymdeithasol. Mae’r eglwys wedi goroesi heb newid rhyw lawer.