87906

 

II  

 

27/03/2025  

 

Eglwys Gatholig Sant Illtud  

 

Sir Ddinbych  

Rhuddlan  

Rhuddlan  

 

302293  

378605  

 

Wedi’i lleoli ymhlith tai ar ochr ogleddol Rhuddlan, ac mae mynediad iddi o Faes Onnen a Lôn y Ficerdy.  

Crefyddol, Defodol ac Angladdol  

Modern  

Eglwys Gatholig rhwng 1975-76 gan bractis pensaernïol Partneriaeth Bowen Dann Davies (BDDP). Y contractwr oedd Anwyl Construction. Y gost adeiladu oedd £48,000. Roedd cynulleidfa Gatholig Rhuddlan wedi bod yn rhentu adeilad a arferai fod yn stabl i gynnal yr Offeren am flynyddoedd lawer, ond ym 1960 dechreuodd Esgob Mynyw ymgyrch i godi arian ar gyfer eglwys barhaol. Roedd yr arian wedi’i gasglu erbyn 1975 a phrynwyd tir yng ngogledd y dref lle'r oedd stad dai newydd fawr yn cael ei hadeiladu hefyd. Rhoddwyd briff i’r penseiri gan offeiriad y plwyf, y Tad Murphy, i godi eglwys a allai ddarparu ar gyfer 250 o addolwyr yn ystod tymor twristiaeth yr haf ond ar gyfer llawer llai o addolwyr yn y gaeaf. Tyfodd practis y brodyr Bowen o Fae Colwyn ar sail tai preifat wedi’u dylanwadu gan arddulliau ffug-Duduraidd a’r mudiad Celf a Chrefft yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd. O 1950 ymlaen, roedd Stewart Powell Bowen wedi datblygu’r practis gyda chynlluniau tai cyhoeddus ar raddfa fwy. Roedd hefyd yn coleddu Moderniaeth bensaernïol gyda gweithiau nodedig fel y tai yn Heol Pen y Bryn, Bae Colwyn (gweler Adeilad Rhestredig 87759). Ffurfiwyd Partneriaeth Bowen Dann Davies (BDDP) ym 1970 gydag un o benseiri addawol Stewart Bowen, William Davies, yn bartner ynghyd â Frank Dann, gynt o bractis PM Padmore yn Llanfairfechan. Daeth diddordebau’r partneriaid yn arddulliau a deunyddiau brodorol gogledd Cymru, a oedd bob amser yn bresennol yn eu gwaith, yn fwy amlwg, gan ennill clod gan feirniaid yn y 1970au. Roedd canllaw dylunio ar gyfer y practis ym 1982 yn datgan: “The quality of our landscape and our relatively severe climate deserve architectural solutions which will continue to provide valid and recognisable regional form … while accepting economical modern materials.” Rhuddlan oedd y drydedd o dair eglwys Gatholig drawiadol a gynhyrchwyd gan Stewart Bowen a Phartneriaeth Bowen Dann Davies (BDDP) rhwng 1964 a 1976, cyfnod o arbrofi beiddgar mewn pensaernïaeth eglwysig yn sgil Ail Gyngor y Fatican. Y gyntaf oedd Eglwys Ein Harglwyddes o Lourdes ym Menllech (1964-5, gweler Adeilad Rhestredig 87908) gan Bowen, y cyfrannodd Bill Davies yr holl waith pensaernïol ar ei chyfer. Yn ail oedd Eglwys Crist y Brenin yn Nhowyn ym 1973-4 (gweler Adeilad Rhestredig 87903) ac yn olaf Rhuddlan Sant Illtud. Mae'r tair eglwys hyn yn wahanol iawn o ran golwg, ond mae pob un yn rhannu set o syniadau pensaernïol sy’n priodi rhanbarthiaeth feirniadol BDDP â'r Mudiad Litwrgaidd ôl-rhyfel mewn dylunio Eglwysig. Mae’r tair eglwys hyn yn wahanol iawn o ran golwg, ond mae pob un yn rhannu cyfres o syniadau pensaernïol sy’n cyfuno natur ranbarthol hollbwysig BDDP gyda syniadaeth cynllunio eglwysi’r Symudiad Litwrgaidd yn y cyfnod ar ôl y rhyfel. Yn gyntaf, maen nhw’n defnyddio gofodau modiwlaidd, wedi’u mynegi’n allanol, fel bod yr eglwysi’n gallu addasu’n hawdd i’r amrywiadau eang o ran maint y gynulleidfa yn sgil diwydiant twristiaeth tymhorol gogledd Cymru. Yn ail, maen nhw’n ceisio cytgord â’u tirwedd a’r bensaernïaeth drefol o’u cwmpas drwy adeiladwaith isel a dewis o ddeunyddiau cydnaws. Yn olaf, maen nhw’n nodedig am ddefnyddio toeau anghymesur i gipio golau naturiol er mwyn pwysleisio’r allor yn fewnol. Cafodd Rhuddlan Sant Illtud ganmoliaeth RIBA ym 1978.  

Mae'r disgrifiad hwn yn defnyddio cyfarwyddiadau gwirioneddol yn hytrach na litwrgaidd ac eithrio lle nodir. Adeilad hir ac isel, wedi'i raddio i gyd-fynd â'r tai cyfagos. Adeiladwaith o flociau concrid gyda rendr brasblastr wedi'i beintio o dan do llechi sment asbestos yn plymio’n isel gyda bargodion sy'n hongian yn isel. Ffenestri pren tywyll mewn bandiau hir ar siliau o flociau concrid siamffrog gyda rhaniadau fertigol wedi'u pwysleisio. Blociau sment heb eu rendro ar lefel y plinth. Trefnir tri phrif floc - eglwys (gyda’r seintwar yn cysylltu â’ chorff yr eglwys), neuadd a chysegrfa - yn anghymesur â'r eglwys ym mhen ehangaf yr adeiladau i'r gogledd. O'r fan hon, mae'r adeilad yn raddol yn camu i lawr o ran uchder, ac yn camu i mewn ar gynllun ar yr ochr ddwyreiniol, fel bod pob bloc yn cael ei fynegi'n glir. Mae'r brif fynedfa wydrog oddi ar y canol i'r gogledd ar y gweddlun gorllewinol parhaus hir, wedi'i ymgorffori i mewn i glaeruchdwr rhubanog parhaus, o dan linell to ddanheddog sy'n disgyn o'r dwyrain litwrgaidd i'r gorllewin. Mae dau do gwydr ar gorneli'r to gorllewinol hwn yn nodi'r grisiau i lawr o gorff yr eglwys i’r neuadd ac o’r neuadd i’r gysegrfa. Ar y pen gogleddol (y dwyrain litwrgaidd), mae llinell y to yn gwyro hyd at y claerdwr dros y seintwar, wedi'i gwydro ar ei wyneb dwyreiniol, gyda chroes ddur syml ar wyneb y gogledd. Mae’r seintwar hefyd wedi'i goleuo gan baneli gwydr tal a chul ar lefel y ddaear ar y naill ochr a'r llall lle mae'r adeilad yn camu allan i'r gogledd. Drws ochr a ffenestri wedi'u bandio o dan y bargodion yn lapio o amgylch yr ongl ogledd-ddwyreiniol lle mae prif gorff yr eglwys yn camu allan y tu hwnt i'r seintwar. Mae’r neuadd yn camu i lawr o'r eglwys ac yn camu i mewn ar y cynllun i’r Dwyrain: drws a ffenestri wedi'u bandio yn lapio’r ongl Dde-ddwyreiniol fel o'r blaen. Yn debyg i’r gysegrfa, mae’n camu i lawr eto gyda chornel Dde-ddwyreiniol gwydr cofleidiol cyn y cam olaf i mewn gyda mynedfa ochr sy'n wynebu'r dwyrain a bloc bwylerdy dall siamffrog ar yr ochr Dde-ddwyreiniol. Yma mae'r to yn plymio tuag allan gyda'i fargodion pren wrth y pen De-orllewinol eithafol yn gorffwys ar wal derfyn sy'n codi i'w gyfarfod yn yr un deunyddiau â waliau'r eglwys, gydag adwy bren.  

Tu mewn syml gyda waliau wedi'u paentio'n wyn a deunyddiau naturiol wedi'u hamlygu, gan gynnwys llawr parquet (gyda charped arno yng nghorff yr eglwys a'r cysegr) a thrawstiau a nenfydau astellog, sy'n anghymesurol, gyda ffurfiau sy'n wahanol yn yr eglwys a'r neuadd. Allor a bedyddfaen ar lwyfan uwch, y bedyddfaen pren ar ffurf sigurat pen i waered gyda phlinth gwyrdd a llechen ar ei ben. Mae'r tabernacl wedi ei addurno â symbolau'r Ewcharist. Meinciau a dodrefn eraill gwreiddiol, y cyfan yn rhan o'r dyluniad gwreiddiol. Dim gwahaniaeth strwythurol rhwng yr eglwys a'r neuadd, gan olygu y gellir defnyddio'r neuadd fel estyniad i'r eglwys. Allor a bedyddfaen ar lwyfannau uwch wedi'u rhannu gan un gris igam-ogam. Mae allor, bedyddfan a darllenfa a phob un ar ffurf sigwrat pren gwrthdro ar blinth bloc, fel y mae mainc yr offeiriad yn allwthio o wal y seintwar y tu ôl i'r ddarllenfa. Llechi tywyll yw bwrdd yr allor a’r fedyddfaen, yr olaf yn siâp anorthogonol gyda chaead pren hecsagonol. Mae’r tabernacl i ffwrdd o’r canol ar silff allwthiol wedi'i haddurno â chwpan, gwenith a physgod. Meinciau gwreiddiol a dodrefn eraill, i gyd yn rhan o'r dyluniad gwreiddiol, gyda Gorsafoedd y Groes pren ar ochrau corff yr eglwys. Y seintwar wedi'i goleuo gan lofft olau uchel sy'n wynebu'r dwyrain i sianelu golau’r bore ar yr allor, ac i’r dde ohoni mae cilfach nenfwd isel gysgodol sy'n cynnwys y fedyddfan a'r organ. I gefn y neuadd mae cyffesgell gyda’r fynedfa iddi ar ochr y neuadd a mynedfa'r offeiriad o'r ystafell gysegrfa fawr y tu hwnt, y gellir ei chyrraedd ar hyd rhodfa echelinol. Ar ochr orllewinol y rhodfa hon mae cegin gydag agoriad gweini i'r neuadd, toiledau a bwylerdy.  

Wedi'i chynnwys am ei diddordeb arbennig fel enghraifft wych o eglwys Gatholig ôl-Fatican 2, ac o waith Partneriaeth Bowen Dann Davies, un o'r partneriaethau pensaernïol mwyaf medrus yng Nghymru yn y cyfnod wedi'r rhyfel. Mae'r adeilad yn enghraifft sicr o'r arddull frodorol fodernaidd y mae'r bartneriaeth yn gysylltiedig â hi, yn gysylltiedig â syniadau diwygio'r Mudiad Litwrgaidd ac Ail Gyngor y Fatican. Mae’r eglwys wedi goroesi bron heb weld unrhyw newid.